هم آگنجه هم پلو
ایرانیان در همه این چند هزارسال به اشکال مختلف نوروز را جشن می گرفته اند، جشن هایی که از یک شهر تا شهر دیگر و حتی محله به محله دیگر متفاوت بوده و هست.
محمدکاملان-شهرآراآنلاین ، براساس آنچه در متون باستانی و اساطیری ذکر شد ه است، پیشینه نوروز به زمان جمشید، نخستین پادشاه روی زمین برمی گردد. ابوریحان بیرونی در مورد پیدایش عید نوروز باستانی نوشته است: سبب اینکه این روز را نوروز می نامند این است: چون جمشید به پادشاهی رسید دین خود را تجدید کرد و چون این کار خیلی بزرگ به نظر آمد و آن روز، روز تازه ای بود جمشید عید گرفت، اگر چه پیش از این هم نوروز بزرگ و معظم بود.
ایرانیان در همه این چند هزارسال به اشکال مختلف نوروز را جشن می گرفته اند، جشن هایی که از یک شهر تا شهر دیگر و حتی محله به محله دیگر متفاوت بوده و هست. هرچند که به مرور زمان برخی از این آیین ها به فراموشی سپرده شده و فقط خاطره اش در ذهن ریش سفیدها باقی مانده است. رسیدن نوروز بهانه خوبی برای روایت و زنده کردن دوباره این رسم است. برای همین سراغ حاج حسن حشمتی نیا، از بزرگان و ریش سفیدان قرقی رفتیم تا روایت های او را از نوروز قرقی ثبت و ضبط کنیم.
خالی کردن آغل گوسفندها
حاج حسن که اهالی او را بیشتر به نام حسن صفرعلی می شناسند، متولد 1324 است و 73 سال از خدا عمر گرفته است. از روزی که به دنیا آمده تا همین امروز ساکن قرقی بوده و هست. حرف از عید نوروز و جشن های آن که می شود، می گوید در قرقی که آن زمان هنوز روستا بود، چندین روز قبل از سال تحویل، عید با خانه تکانی بیرون بردن گوسفندها برای ما شروع می شد و بعد صحبت هایش را این طور ادامه می دهد: در قرقی یکی دو روز قبل از سال گردش یا همان سال تحویل، اولین کاری که به ما بچه ها محول می شد، این بود که گوسفندها را از آغل بیرون بیاوریم و به دشت ببریم. مجبور هم بودیم در این دوسه روز کنار دام ها باشیم تا اتفاقی برایشان نیفتد. یک لباس نمدی گرم که مادرمان برایمان دوخته بود می پوشیدیم و از شب تا صبح کنار آتش و در هوای سرد حواسمان به گوسفندها بود. اینکه چرا این دوسه روز قبل آغل را خالی می کردیم، هم برای بحث نظافت و خانه تکانی و هم یک رسم قدیمی بود که سینه به سینه به ما رسیده بود. می گفتند اگر گوسفند در سال گردش بیرون از آغل باشد، سال آینده که بیاید دیگر لازم نیست برایش علوفه تهیه کنی. همه سال خودش می چرد. برای همین یکی از مهم ترین رسم های ما این کار بود و امکان نداشت کسی مال داشته باشد و قبل عید از آغل بیرونشان نکند.
علفه
شب قبل از سال تحویل بچه هایی که مراقب گوسفندها بوده اند، به هر بهانه ای از زیربار چوپانی در می رفتند تا به «علفه» برسند و دستشان خالی نماند. رسم جالبی که هنوز هم کم و بیش در قرقی انجام می شود. دایی حسن تعریف می کند: نزدیک علفه که می شد خودمان را به مریضی می زدیم و در خانه می ماندیم که مبادا آن را از دست بدهیم. یک روز قبل عید بچه ها مندیل (شال) پدرها را بر می داشتند و راهی کوچه ها می شدند. آن زمان لای درخانه ها همیشه باز بود. شب علفه که می شد، شال را از در خانه می انداختیم داخل. صاحب خانه هر چیزی که دوست داشت در آن می گذاشت و اشاره می کرد که آن را بیرون بکشیم. همه آبادی هم می دانستند که کدام شب، علفه است. همه کارهایشان را کرده و در خانه آماده نشسته بودند تا یکی مندیلش را داخل بیندازد.
او با خنده ادامه می دهد: مردم چیزهایی را که می خواستند به ما بدهند از قبل حاضر کرده بودند. هرکسی به اندازه وسعش می بخشید و کسی دست خالی از در خانه ها نمی رفت. یکی آجیل می ریخت، خانه دیگر نون «اگنجه» نان مخصوص اهالی قرقی در شال می گذاشت، بعضی ها هم تخم مرغ می دادند و قبل از اینکه شال را بیرون بکشیم، می گفتند مواظب باشید داخلش شکستنی است. آن هایی هم که فامیل بودند یا دستشان به دهنشان می رسید، پول داخل مندیل می پیچیدند. یک عده هم در آن شب شوخی شان گل می کرد و سمنو در شال می گذاشتند. وقتی که آن را جمع می کردیم، سمنوها می ریخت و مندیل به هم می چسبید. برخی هم شیطنت شان گل می کرد و زغال و آتش به شال می بستند.
دیگ های سمنو
بعد از «علفه» و بیرون بردن گوسفندها بالاخره نوبت به سمنوپزان زن های قرقی می رسد. رسمی که هنوز هم پابرجاست و اگر گذرتان به این محله بیفتد دیگ های روشن سمنو حتما به چشمتان خواهد خورد. حاج حسین می گوید: همین که گندم ها بالا می آمد و می شد که از آن ها سمنو درست کرد، مردها آن ها راروی زمین ها می چیدند و تحویل خانم ها می دادند. پختن سمنو وظیفه زن ها بود. این جریان تقریبا 10 روز قبل از عید شروع می شد. در یکی از خانه ها دیگ و پایه علم می کردند و هر کسی از خانه اش چیزی برای سمنوپزان می آورد. زن ها خیلی به این دیگ اعتقاد داشتند و می گفتند مال حضرت زهرا (س) است. روز بعد که سمنو پخته می شد، آن را بین کسانی که سهمی در دیگ سمنو داشتند، تقسیم می کردند.
پلوی شب عید
پلوی شب عید هم از آن خاطره های فراموش نشدنی هم سن وسال های دایی حسن در روزهای نزدیک به عید است که هر وقت صحبت از نوروز می شود، اولین چیزی که به ذهنشان می آید و برای کوچک ترهای فامیل تعریف می کنند، همین موضوع است. «آن زمان مثل حالا کسی وُسعش نمی رسید برنج بخرد و هر روز پلو بخورد. آن هایی که دستشان به دهنشان می رسید، سالی یک بار آن هم یکی دو روز مانده به عید پلو درست می کردند. در همین قرقی که 300 خانوار جمعیت داشت، شاید ده دوازده نفر بیشتر نمی توانستند همان دم عید پلو بخورند. بوی برنج با روغن دنبه که در کوچه می پیچید، هر کسی که رد می شد با تعجب می گفت: می بینی فلانی این قدر وضعش خوب است که امسال پلو پخته. این پلو، خورشت نداشت. برنج را داخل نانی که ته دیگ زده بودند می گذاشتیم و می خوردیم. جالب این جا بود همسایه ها می آمدند و آب صافی پلو را می گرفتند و به گوسفندهایشان می دادند. دلیلش را نمی دانم.
نارنج در ظرف مسی
حاج حسن می گوید: لحظه تحویل سال در قرقی هم برای خودش حکایتی دارد. نفسی تازه می کند و حرفش را این طور تکمیل می کند: از قدیم رسم بود ساعتی مانده به شروع سال جدید، یک نارنج داخل ظرف مسی پر از آب می انداختند. می گفتند سال که تحویل شود این نارنج هم تکان می خورد. بارها این کار را کردیم. ولی نارنج تکان نخورد. بیشتر خرافه بود تا واقعیت. هیچ وقت از روی آن نفهمیدیم سال تحویل شده است. یا صدای نقاره خانه حرم را می شنیدیم یا با توپ هایی که ارتشی ها در چهارراه برق می زدند متوجه می شدیم سال جدید شروع شده است.
اما اینکه چه ساعتی سال نو شود برای اهالی این محله خیلی مهم بوده است، چون معتقد بوده اند آن ساعت وضع و حال یک سال را معلوم می کند؛ «اگر سال تحویل شب بود و همه در آن ساعت خواب بودند، می گفتند امسال، سال آرامش و راحتی است، اما اگر این اتفاق وسط روز و در ساعت های شلوغی می افتاد، اعتقاد داشتند؛ سال پر از کار و جنب وجوش است.»
حنای دست و پاها
سال که تحویل می شود، نوبت به دید و بازدیدهای نوروزی می رسید. حاج حسن حشمتی تعریف می کند: روز اول عید دست و پاها را حنا می کردیم و لباس نو می پوشیدیم، راهی خانه بزرگ ترها می شدیم و بعد حرفش را پی می گیرد: روز بعد از تحویل سال، مردهای بالا و پایین و وسط آبادی جمع می شدیم. اول با هم دیده بوسی می کردیم و از همان بالای ده یکی یکی به خانه بزرگ ترها می رفتیم. کاری هم نداشتیم این آقا با ما فامیل است یا نه. عید بهانه ای بود برای اینکه اهالی تجدید دیدار کنند. بزرگ ها و ریش سفیدها هم در این ایام در خانه شان باز بود و سفره شان پهن. به هیچ مهمانی «نه» نمی گفتند. اصلا در این دید و بازدیدها کدورت های یک ساله کنار گذاشته می شد و همه با هم آشتی می کردند. مثلا اگر یکی از اهالی با دیگری قهر بود و مشکل داشتند، همین که به خانه او می رسیدیم، اگر قصد می کرد نیاید یا کمی قدم آهسته می کرد، بقیه دستش را می گرفتند و می گفتند عید است و وقت کنارگذاشتن کدورت ها. به راحتی آشتی می کردند.
در دید و بازدید نوروزی اهالی قرقی، مردم هوای آن هایی را که وضع مالی شان خوب نبود، داشتند و دلشان را نمی شکستند: «هیچ وقت بزرگ ترها نمی گذاشتند خانه کسی که از نظر مالی کمی ضعیف تر از بقیه است از قلم بیفتد. وقتی هم به خانه آن ها می رفتیم، هوای سفره شان را داشتیم و کمتر از جاهای دیگر چیزی می خوردیم. یادم هست یک کلوچه آرد برنجی را چهارپنج نفره می خوردیم که فقط دهنمان را شیرین کرده باشیم.»
عید دیدنی مردها که تمام می شود و به خانه می آیند، نوبت به خانم ها می رسد که دیدار تازه کنند. «زن های خانه هم رسمی شبیه ما داشتند. فقط آن ها اول می رفتند خانه آن هایی که ضعیف تر بودند. می گفتند دلشان نازک است و زود می شکند. بعد نوبت به بزرگ ترها می رسید.»
زو بازی
اما عید برای اهالی قرقی فقط به سمنوپزان و علفه و دید و بازدیدش خلاصه نمی شده است. بخشی از این سیزده روز تعطیلی با بازی های محلی می گذشت. دایی حسن تعریف می کند: بازی هایی که خیلی طرف دار داشت کبدی یا همان زوی معروف بود. دو گروه پشت یک خط می ایستادند و اگر نفر طرف روبه رو پایش از خط می گذشت و گیر می افتاد، باید از بازی خارج می شد. فکر نکنید این ها فقط مختص بچه ها بود. بزرگ ترها هم می آمدند و همه کنار هم بازی می کردیم. کشتی چوخه هم که جزو جدا نشدنی عیدهایمان بود. هر محله و روستایی برای خودش یک گود داشت که کشتی گیرها در آن با هم مبارزه می کردند. یکی دو روز قبل شروع مسابقه زمین را زیرورو می کردند تا کاملا صاف شود و هیچ سنگی در آن نماند. گاهی اوقات هم پیش می آمد قهرمان این محله می رفت و در گود محله دیگر با کشتی گیر آن ها سرشاخ می شد.
سفره ای که هفت سین نبود
حاج حسن حشمتی در بین حرف هایش چند باری از سفره های عید صحبت می کند که از این سر اتاق تا آن سر پهن می کردند. سفره ای که وقتی می پرسیم هفت سین بوده یا نه، دایی حسن «نه» بلندی می گوید و ادامه می دهد: ما از هفت سین فقط سبزه و سمنو را داشتیم. زن ها خیلی قبل تر دور کوزه، قلیان یا ظرف دیگر دانه خاکشیر و چیزهای دیگر می کاشتند تا روز عید سبز شود. بعد هم با دستمال قرمز دورش را می بستند و تزئین می کردند. این دو قلم همیشه در این سفره بود. از چیزهای دیگری که سر سفره عید می گذاشتند انگوری بود که از تابستان در خانه ها برای نوروز نگه می داشتند. بعضی ها هم که هندوانه ذخیره کرده بودند، می آوردند. یک نوع خربزه هم آن زمان بود که اسمش «لاکی» بود. این هم جزو میوه های سفره بود. اگر از شب عید پلو هم اضافه مانده بود، سرسفره می گذاشتند و وقتی مردم چشمشان به آن می افتاد، می گفتند فلانی وضعش خیلی خوب است که برنج خورده است. دوسه مدل نان محلی خاص هم باید همیشه می بود، یکی نان «قلفتی» که با مرغ و سیب زمینی پخته می شد، دیگری نان روغنی که شبیه همین روغن جوشی های شب چراغ برات بود، آخری هم «اگنجه» بود که از همه اهمیت بیشتری داشت. اگنجه یک نان بود که وسطش ملک و زنجفیل و مرغ می ریختند و بعد مثل پیراشکی رویش را می بستند. این نان را هنوز هم قبل عید می پزند. تنها چیزی که از بیرون آبادی برای سفره عید می آوردند، خرما بود.
عید که شروع می شد، در مهمانخانه سفره را پهن می کردند و وقتی مهمان می آمد دور آن می نشستند و می خوردند. سفره ای که بزرگ تر بود و پر از خوردنی، نشان می داد: صاحب خانه وضع مالی اش خوب است و به قول معروف توپ تکانش نمی دهد.
تخم مرغ عیدی
از هرچه بگذریم، سخن عیدی دادن و گرفتن خوش تر است. رسم خوب و بچه خوشحال کنی که کم کم دارد به قول مشهدی ها وَر می افتد؛ «ما کل اسفند را انتظار می کشیدیم شب علفه برسد. چون روز بعد از آن عید بود و بازار عیدی گرفتن، داغ. این کار وظیفه بزرگ ترها بود. عیدی هم از 10 شاهی بود تا یک تومان. اگر بزرگ تری فامیل نزدیک محسوب می شد و خاطرمان پیش او عزیز بود، پنج تومان عیدی می داد. یادم هست خاله ای داشتیم که هر سال به جای پول به ما تخم مرغ رنگی می داد. می گذاشت تخم مرغ ها آب پز شوند، بعد که پخته می شد رنگشان می کرد تا روزی که ما به خانه شان برویم، کنار می گذاشت. همین که از در وارد می شدیم، تخم مرغ ها را می داد و می گفت خانه تان که رفتید، دستمالی، سفره ای پهن کنید. این ها را خیلی مرتب پوست بکنید و بعد بخورید.»